Księży Młyn Scheiblera, widok arch
Księży Młyn – zespół fabryk włókienniczych (przede wszystkim przędzalni bawełny) i obiektów towarzyszących, budowanych na terenie miasta
Łodzi
od 1824[1][2].
Pierwsi właściciele
Zespół ów powstał na miejscu dawnej osady młyńskiej, należącej do proboszcza łódzkiego, wzmiankowanej w 1428 i 1521. Działał tam również młyn sołtysi, później zwany wójtowskim, wzniesiony w tym samym czasie, w niewielkiej odległości od plebańskiego, w górnym biegu rzeki
Jasień
, prawego dopływu
Neru
. Na mocy postanowienia władz z 21 listopada 1823 młyny Wójtowski, Księży i Lamus przeszły pod zarząd gminy miejskiej z zamysłem wykorzystania ich na cele przemysłowe, zgodnie z zasadami ustalonymi 30 stycznia 1821 przez administrację rządową
Królestwa Polskiego
.
Pierwszym, który zbudował tam manufakturę był
Krystian Wendisch
, uruchamiając dużą przędzalnię (1827–1830), następnie, po jego śmierci (1830), Karol Fryderyk Moes, a z kolei po jego śmierci (1863) Teodor Kruche syn fabrykanta pabianickiego Beniamina Kruschego. Pożar w 1870 przerwał jego działalność produkcyjną. W tym samym roku spaloną fabrykę i całą posiadłość Księżego Młyna i Wójtowskiego Młyna kupił
Karol Wilhelm Scheibler
, przedsiębiorca dynamicznie rozwijający dotychczas swój zakład bawełniany przy Wodnym Rynku w Łodzi.
Karol Scheibler
Pierwsza przędzalnia Karola Scheiblera (pochodzącego z rodziny niemieckiej, który z belgijskim paszportem dotarł w 1854 do Łodzi via Ozorków), z maszyną parową o mocy 40 KM, powstała przy Wodnym Rynku(dziś Plac Zwycięstwa) obok
parku Źródliska
w 1855. W następnych latach nastąpiła rozbudowa przedsiębiorstwa w tym rejonie do postaci zabudowy fabryczno-mieszkalnej, będącej pierwszą planową tego typu w Łodzi. Całość w pierwszej fazie rozwoju stanowiła pewnego rodzaju
jurydykę
–
enklawę
na gruntach miejskich, nie podlegającą władzom miejskim.
Począwszy od lat 70. XIX w. zaczął się rozrastać kolejny kompleks fabryczny Scheiblera – na niespotykaną wcześniej skalę – "Księży Młyn" (według projektu
Hilarego Majewskiego
– choć atrybucja ta budzi poważne wątpliwości[3]), z największym w Łodzi budynkiem przędzalni bawełny (207 m długości), osiedlem dla robotników, domami mieszkalnymi tzw. famułami, sklepem fabrycznym tzw. konsumem, strażą pożarną, szpitalem, szkołą, zespołem pałacowym i parkiem wraz ze stawem. Obecnie ta zwarta dzielnica mieszkalno-przemysłowa, będąca niezwykłym "miastem w mieście", jest jednym z najciekawszych zabytków przemysłowych na świecie. Jako kompleks wpisany został do rejestru
zabytków
, a od kilku lat czynione są starania, by trafił na
listę Światowego Dziedzictwa UNESCO
.
Budynek przędzalni na Księżym Młynie - widok współczesny
Budynek przędzalni na Księżym Młynie, fot. II połowa XIX w
Przedsiębiorstwo Scheiblera (największe wśród przedsiębiorstw włókienniczych w Królestwie Polskim) objęło prawie całą strefę
posiadeł
wodno-fabrycznych, ciągnąc się od
ulicy Piotrkowskiej
po granicę
Widzewa
(do obecnej ulicy Konstytucyjnej). Łączna powierzchnia tych terenów wynosiła ponad 500 ha, co stanowiło ok. 14% ówczesnego terytorium miasta. Cały kompleks wyróżniał się nie tylko nowoczesnością produkcji, lecz także doskonałą jak na owe czasy organizacją przestrzenną. Wszystkie obiekty fabryczne, o łącznej kubaturze ponad 1 mln m³, jako pierwsze w Łodzi zostały powiązane systemem bocznic kolejowych o długości ok. 5 km od linii kolei żelaznej fabryczno-łódzkiej (uruchomionej 17 listopada 1865).
Scheibler, w celu silniejszego związania robotników z przedsiębiorstwem, wybudował całe szeregi bliźniaczych domów robotniczych – około 1865 po północnej stronie Wodnego Rynku, w latach 70. XIX w. obok przędzalni na Księżym Młynie, pod koniec XIX w. przy ulicy Emilii (dziś ul.
ks. W. Tymienieckiego
) i na początku XX w. wzdłuż
ulicy Przędzalnianej
. Szczególnie rozbudowane zostało osiedle przyfabryczne na Księżym Młynie. Dziś jest ono jednym z najcenniejszych zabytków architektoniczno-urbanistycznych Łodzi.
Całość zespołów przemysłowych uzupełniały rezydencje pałacowe: przy Wodnym Rynku (1865) – obecnie
Muzeum Kinematografii
), przy ulicy Piotrkowskiej w sąsiedztwie Rynku Bielnikowego – obecnie zajmowane przez
Politechnikę Łódzką
oraz na rogu ulic Przędzalnianej i Emilii (1875) – obecnie Rezydencja Księży Młyn, oddział
Muzeum Sztuki
). Tę ostatnią zajmował zięć Scheiblera,
Edward Herbst
z żoną Matyldą.
W 1921 nastąpiła fuzja zakładów Scheiblera z zakładem włókienniczym
Ludwika Grohmana
(założonym w 1842 przez Traugotta Grohmanna, ojca Ludwika)[4]. Dzięki temu powstało największe przedsiębiorstwo przemysłu włókienniczego w Polsce początku lat 20. XX wieku (Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana, SA w Łodzi).
Zespoły fabryczne Karola Scheiblera
Famuły
na
Księżym Młynie - widok współczesny
Zespół I – Wodny Rynek (obecnie Plac Zwycięstwa), ulica Targowa.
Po otrzymaniu od władz miasta w 1854 placu przy Wodnym Rynku Karol Scheibler przystąpił do budowy zespołu fabrycznego. W kolejnych latach od 1855 na Wodnym Rynku wybudował: przędzalnię bawełny (1855 i 1868), tkalnię (1856 i 1868), kotłownię (1856), magazyny (1856 i 1870), wykończalnie (1868). Dodatkowo w latach 1865–1868 postawił zespół pięciu domów robotniczych. Obok przedsiębiorstwa w 1855 wybudował dom mieszkalny, który w 1865 rozbudowano do postaci neorenesansowego pałacyku, a w 1886 zmodernizowano (dzisiaj mieści się w nim Muzeum Kinematografii).
Przy ul. Targowej z kolei postawiono dom mieszkalny dla pracowników nadzoru technicznego (1896), budynek administracji (początek XX wieku) i centralę handlową (1912).
Zespół II – tereny nad Jasieniem: Księży Młyn (ulice św. Emilii, Przędzalniana, Fabryczna, Księży Młyn, Milionowa).
Po nabyciu posiadłości fabrycznej wraz z
folwarkiem
od T. Kruschego na Księżym Młynie oraz terenów wzdłuż ulicy Emilii od Jakuba Petersa, Scheibler przystąpił na początku lat 70. XIX wieku do budowy całego kompleksu fabrycznego, w tym największego w Łodzi budynku – przędzalni bawełny.
W kolejnych latach (od 1870) wybudował przy ulicy św. Emilii przędzalnię (1870-1879), budynki gospodarcze przędzalni (1873–1879), farbiarnię, wykończalnię i cztery magazyny. Poza tym, podobnie jak przy Wodnym Rynku, lecz na o wiele większą skalę, postawiono cały zespół domów robotniczych: dziewiętnastu przy ulicy św. Emilii (1873–1900), osiemnastu (trzy rzędy po sześć budynków) przy ulicy Księży Młyn (1873–1875) i trzech przy ulicy Fabrycznej (1885). Wybudował też remizę zakładowej straży pożarnej i domy mieszkalne dla strażaków przy ulicy św. Emilii (1878), szpital fabryczny przy ulicy Milionowej (1882), szkołę przy ulicy Księży Młyn (1877), konsum (sklep dla mieszkańców osiedla) i zespół pałacowy na rogu ulic Przędzalnianej i Tymienieckiego (1875), który zajmował zięć Scheiblera,
Edward Herbst
.
Zespół III – ulice św. Emilii oraz Widzewska (obecnie Jana Kilińskiego).
Ulica św. Emilii obejmuje: tzw.
Bielnik Kopischa
(1829) przy ulicy św. Emilii (jeden z najstarszych budynków mieszkalno-fabrycznych w Łodzi nigdy bielnikiem nie był[5]), nowy bielnik (1878), bielnik i wykańczalnię (1880), dwa budynki fabryczne i magazyn (1890), elektrownię (1910–1914[6]), budynki administracji, zespół pięciu domów robotniczych (1900), mieszkania obsługi technicznej (koniec XIX w.) oraz szpital dziecięcy (wybudowany w latach 1904–1905 przez firmę Nestler–Ferrenbach wg projektu Pawła Rübensahma [Riebensahma][7][8]).
Przy ulicy Jana Kilińskiego wybudowano dwa domy robotnicze (1890) oraz pod numerem 187 (w 1898[9] lub 1899[10]) powstała tzw. Nowa Tkalnia (proj. Paweł Rübensahm) – obiekt znany ze spotkania w 1987
papieża Jana Pawła II
z robotnicami przy warsztacie.
Przypisy
- ↑ Grażyna Kobojek Księży Młyn - Królestwo Scheiblerów, TOnZ 1998, . s. 10 – umowa z
Krystianem Fryderykiem Wendischem
z 27 października 1824 r.
- ↑
Krzysztof Stefański
Jak zbudowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka miasta w latach 1821-1914, Łódź 2001, s. 33
- ↑
Krzysztof Stefański
Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź 2003, , s. 58
- ↑ O Księżym Młynie pr. zb. pod red. Wiesława Kaczmarka, TOnZ 2001, s. 15.
- ↑ Michał Domińczak Bielnik Kopischa w świetle najnowszych ustaleń badawczych s. 40 w Sztuka w Łodzi 2, Sesja SHS 8-9 października 2001, Łódź 2003,
- ↑ Jacek Strzałkowski Architekci i budowniczowie w Łodzi do 1944 roku, Łódź 1997, , s.105
- ↑ Jacek Strzałkowski Architekci i budowniczowie w Łodzi do 1944 roku, Łódź 1997, , s.105
- ↑ Krzysztof Stefański Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta, Łódź 2009, s. 135.
- ↑ Krzysztof Stefański Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź 2003, , s. 46
- ↑
Wiesław Puś
, Stefan Pytlas Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju „Uniontex” (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827–1977, PWN Warszawa 1979,
Literatura
- Michał Domińczak Bielnik Kopischa w świetle najnowszych ustaleń badawczych s. 40 w Sztuka w Łodzi 2, Sesja SHS 8-9 października 2001, Łódź 2003,
- Grażyna Kobojek Księży Młyn. Królestwo Scheiblerów, TOnZ 1998, .
-
Wiesław Puś
, Stefan Pytlas Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju „Uniontex” (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827-1977, PWN Warszawa 1979,
- O Księżym Młynie, pr. zb. pod red.
Wiesława Kaczmarka
, TOnZ 2001,
-
Krzysztof Stefański
Jak zbudowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka miasta w latach 1821-1914, Łódź 2001,
- Krzysztof Stefański Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź 2003,
- Krzysztof Stefański Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta, Łódź 2009, , s. 135
- Jacek Strzałkowski Architekci i budowniczowie w Łodzi do 1944 roku, Łódź 1997, , s.105
Zobacz też